Hoelang kunnen we met onzekerheid leven?

Deze vraag stelt columnist Bas Heijne in een gelijknamig, recent artikel in NRC. Een actuele, relevante en fascinerende vraag. Want hebben we die keuze momenteel wel, nu het coronavirus vrijwel de hele wereld in een houdgreep houdt? Hebben we de luxe om over een paar maanden te zeggen: ‘Nu is het wel genoeg geweest, al die onzekerheid. Stop er eens mee!’

Wat is onzekerheid?

We weten allemaal wel hoe onzekerheid voelt. Toch is het best lastig om het helder te beschrijven. Kort door de bocht: onzekerheid is een vorm van onvolledige zekerheid. Die kan variëren van het totaal niet weten tot het bijna zeker weten. De mate van betrouwbare en volledige informatie bepaalt de mate van onzekerheid. In de wetenschap circuleren de nodige indelingen van soorten onzekerheid, vaak in ingewikkelde woorden. Een indeling die in de praktijk van organisaties goed werkt is onderscheid tussen niet en wel te verkleinen onzekerheid, op basis van een aantal vormen van onzekerheid.

Onzekerheid is een vorm van onvolledige zekerheid.

Niet te verkleinen

Grofweg zijn er drie vormen van niet te verkleinen onzekerheid. De eerste is ‘niet weten wat je niet weet.’ Dit zijn de unknown unknowns, de onbekende onbekenden. Deze woorden sprak voormalig Defensieminister Donald Rumsfeld op 12 februari 2002 tijdens een persconferentie over mogelijke massavernietigingswapens in Irak. Woorden die de aanloop bleken voor de latere Amerikaanse inval in Irak. Niet weten wat je niet weet is per definitie niet te verkleinen. Dergelijke onzekerheden worden na hun altijd verrassende optreden ‘zwarte zwanen genoemd’. Die hebben als kenmerk dat ze achteráf goed zijn te verklaren.   Twee andere vormen van niet te verkleinen onzekerheid zijn onvoorspelbaarheid en onmeetbaarheid. Je kunt het niet voorspellen of je kunt het niet meten. Of dit zo is hangt af van het type onzekerheid. Wat betreft het coronavirus kunnen met modellen en simulaties wel degelijk voorspellingen over de effecten worden gedaan. Ook kan in theorie het aantal besmette patiënten worden gemeten. De vraag is alleen hoe betrouwbaar de voorspellingen zijn en of de benodigde aantallen metingen praktisch uitvoerbaar zijn.

Wel te verkleinen

Er zijn vier vormen van wél te verkleinen onzekerheid. De eerste twee zijn onzekerheid door gebrek aan meetgegevens en onzekerheid door onnauwkeurige meetgegevens. Een kwestie van meer metingen uitvoeren, waarvoor dan wel de benodigde capaciteit aanwezig moet zijn. Dit is momenteel een knelpunt bij het testen van mensen op besmetting met het virus. Nauwkeurige meetgegevens vragen om metingen op de juiste manier. Voor een betrouwbare corona-test moet het wattenstaafje bijvoorbeeld diep de keel in, totdat de kokhalsreflex optreedt. Een derde vorm van wel te verkleinen onzekerheid is onzekerheid door tegenstrijdige informatie. Dit is informatie die je niet op een logische manier met elkaar in verband kan brengen, het spreekt elkaar tegen. Zo ontstaan er misverstanden. Een voorbeeld is het al dan niet ontwikkelen van ‘groepsimmuniteit’. Dit bracht mij in verwarring. Groepsimmuniteit zou kunnen optreden wanneer zo’n zestig procent van de bevolking het coronavirus heeft gehad, waarmee deze mensen de rest van de bevolking beschermen. Dit klinkt veelbelovend, hoewel experts uit binnen- en buitenland elkaar hierover leken tegen te spreken. Later begreep ik, vanuit voor mij nieuwe informatie, dat het ontwikkelen van groepsimmuniteit jarenlang duurt. Daarbij is niet zeker hoelang we immuun blijven als we het virus als een keer gehad hebben. Dit laatste is voor mensen niet-geteste mensen met milde verschijnselen ook onzeker. De vierde en laatste vorm van wel te verkleinen onzekerheid is bekende onwetendheid: je weet wat je niet weet. Dit type onzekerheid wordt een risico als er negatieve effecten uit kunnen voortkomen. Bekende onwetendheid biedt het coronavirus volop. Onzekerheid wanneer je al dan niet besmettelijk bent. Onzekerheid over wat maakt dat je milde of ernstige verschijnselen krijgt. Het blijken immers niet alleen oudere, fysiek kwetsbare mensen die ernstig worden getroffen door het virus. Onzekerheid wanneer er een vaccin is. Onzekerheid wanneer we ons normale leven weer kunnen oppakken en veel zelfstandigen weer eigen inkomsten kunnen genereren.

Omgaan met onzekerheid 

Terug naar de vraag uit de titel: Hoelang kunnen we met onzekerheid leven? In de eerste plaats, is er wel een alternatief voor de onzekerheid waar we nu allemaal mee worstelen, zowel leken als experts? Wat is dat alternatief? Volgens mij is dat slechts schijnzekerheid. Ofwel, doen alsof. Zekerheid bieden die er niet is, wat uiteindelijk leidt tot frustratie, boosheid en een gebrek aan vertrouwen. Volgens mij worden we daar uiteindelijk niet beter. Hoe dan wel, dat omgaan met onzekerheid? Onlangs las ik het boek ‘Wie wij zijn’ van Frank Koerselman, emeritus hoogleraar psychiatrie en psychotherapie. Hij beschrijft het begrip ‘coping’. Dit staat voor manieren van omgaan met de onmacht van een ondraaglijke werkelijkheid. Bijvoorbeeld ondraaglijke onzekerheid. Onzekerheid die een forse aanslag pleegt op onze behoefte aan veiligheid en zekerheid, de basisbehoefte die we als mens nu eenmaal hebben. Drie soorten coping vormen samen een glijdende schaal:

1. Van de realiteit ontkennen naar de realiteit erkennen
2. Van controle en beheersing naar acceptatie van lot en toeval
3. Van negatief denken naar positief denken

Deze drie dimensies voor coping vormen samen een soort mengpaneel voor het omgaan met onmacht. Zo varieert de mate van coping van totale ontkenning van de realiteit via het relativeren van de realiteit tot het erkennen van de bestaande situatie. De natuurlijke neiging naar controle en beheersing zien we terugkomen in de lockdown-benadering in een aantal landen om ons heen. De keuze om de bevolking voor een bepaalde tijd vrijwel volledig ‘op te sluiten’ om zo de besmettingskans te minimaliseren. Om zo te vermijden dat intensive care afdelingen in ziekenhuizen de toeloop niet meer aankunnen. Die vreselijke Italiaanse situatie. Lockdown is een benadering waar de Nederlandse regering wellicht ook nog voor gaat kiezen (of al voor heeft gekozen als je dit leest). Een mildere vorm van beheersing is social distancing met isolatie. Hierbij blijven mensen vrijwillig op afstand van elkaar. Dit vraagt van iedereen de nodige zelfdiscipline en verantwoordelijkheid. Zwart-wit en wij-zij denken zijn voorbeelden van onrijpe coping, terwijl humor en positief denken duiden op rijpe coping. Wat betreft positief denken, wetenschapsfilosoof Karl Popper verklaarde in 1993, vlak voor zijn dood, dat het zelfs een morele plicht is optimistisch te zijn. Waarmee hij volstrekt geen naïviteit bedoelde. Volgens Popper is optimisme een plicht, juist omdat een goede afloop niet vanzelfsprekend is. De fundamentele vraag is dus of en hoe we de komende tijd, als burger en als samenleving, in staat zijn om effectieve coping-strategieën te ontwikkelen. Acceptabele benaderingen voor omgaan met onzekerheid, die ons samen op weg helpen uit de coronacrisis, hoe lastig dat van dag tot dag ook is. Hoelang kunnen we nog met onzekerheid leven? Misschien langer, zelfs veel langer, met wat optimisme. Samen met iets anders. Dit is goed geïnformeerd vertrouwen in al die mensen, die zich 24/7 voor ons inzetten om toch wat zekerheid te creëren. Dr. Martin van Staveren adviseert, doceert en schrijft over realistisch(er) omgaan met onzekerheden, risico’s én kansen. Hij is auteur van de boeken Risicogestuurd werken in de Praktijk en Risicoleiderschap: Doelgericht omgaan met onzekerheden. Het artikel van Bas Heijne staat op https://www.nrc.nl/nieuws/2020/03/17/bas-heijne-hoe-lang-kunnen-we-met-onzekerheid-leven-a3993996. Voor de overige bronnen kun je Martin benaderen.