Beste Leike,
Herinner je je die prachtige scène in ‘The life of Brian’ van Monty Python? Waarin de profeet Brian naar een menigte uitroept dat hij níet hun leider is? Waarop zij in koor roepen: “Je bent niet onze leider” en er zich vervolgens een spel afspeelt waarin hij inhoudelijk steeds zegt dat zij hem niet moeten volgen en de menigte precies doet wat niet zijn bedoeling is: ze volgen hem in alles.
Marijke Spanjersberg kan in navolging van Watzlawick en Bateson prachtig vertellen over hoe paradoxale boodschappen onbewust kunnen leiden tot een double bind en verwarring. Denk aan de klassieke “Wees spontaan”-opdracht waarna ieder gedrag dat de ander levert linksom of rechtsom in strijd is met de opdracht. Al die managers die tegen medewerkers zeggen dat ze meer initiatief moeten tonen, of meer eigenaarschap? Managers die zeggen dat het uit mensen zelf moet komen of dat zij weliswaar nu leidinggevende zijn, maar dat er niks zal veranderen in hun relatie? Het gevolg is verwarring en het gevoel dat er iets niet klopt, vaak zonder dat je er de vinger op kan leggen. Richtingloze dubbelzinnigheid.
Begint het al te dagen waarover ik je deze keer schrijf?
Dit voorjaar hadden wij in Nederland geen gewone lockdown, maar een intelligente. Ik weet nog dat ik twitterde dat een intelligente lockdown een heel goed idee is als intelligentie ook een beetje eerlijk verdeeld zou zijn. Toen kregen we een jubelzomer waarin we ongeveer alles weer los mochten laten, trots als wij waren dat wij dat virusje er wel even intelligent onder hadden gekregen. Ik herinner me jouw ‘beste Jaap’ waarin je al aankondigde dat het heel moeilijk zou worden onze verlangens en wensen steeds af te wegen tegen het algemeen belang. Nou dat hebben we geweten.
Vanaf de zomer zagen we reeksen van halfslachtige maatregelen vergezeld met oproepen dat het nu aan ons is om verstandig te doen. De boodschap van Rutte was dat het ieders eigen verantwoordelijkheid is, dat hij “niet jullie leider” is en “geen dictator”, maar dat hij adviezen geeft of dringende adviezen. Een beetje als het verse hoofd crediteurenadministratie dat zegt dat hij gewoon een van de jongens is gebleven. En de reactie in de samenleving was navenant: ‘We mogen het zelf uitmaken’.
Het probleem is niet alleen de paradoxale opdracht (“doe uit jezelf wat ik je vraag”), het is ook het idee dat het ieders hoogstpersoonlijke, individuele verantwoordelijkheid zou zijn. Maar zoiets geldt misschien voor het risico op een gebroken been of van ongezond eten, maar niet voor een gevaarlijke besmettelijke ziekte. Dat is geen ziekte van het individu, maar een die het zieke individu overstijgt, omdat het, besmettelijk als het is, ook anderen ziek maakt. Dit is dus geen vraagstuk van ‘met z’n alle voor ons eige’ en ‘moet je toch zelf weten’, maar een vraagstuk van ons samen, waarin gedrag dus altijd gedrag in de sociale context is. Daar past geen liberaal (ieder is individueel verantwoordelijk) antwoord op. Dit vraagt een vaste hand die namens ons allen optreedt. Dat vraagt om leiderschap dat zijn nek uitsteekt, de weg wijst en niet bang is om te sanctioneren.
Niet ondenkbaar is dat de primus inter pares van het kabinet er iets van leert. Waar de premier dit voorjaar als een Messi superieur steeds aan de bal uit het kluitjesvoetbal van de Nederlandse politiek kwam, lijkt hij nu in de war te zijn over wat te doen. Daar zal hij wel weer wat op vinden als tacticus pur sang, het blijft een handige donder, maar de aangerichte schade aan de gezondheid van velen, van de samenleving, de economie en het aanzien van de politiek is groot.
De eerste aanwijzing dat hij het doorkrijgt: Is het je opgevallen dat de maatregelen deze keer een gedeeltelijke lockdown heten? Ik vermoed omdat het liberale geloof in de evenredig verspreide intelligentie is verdwenen. Heel verstandig.
Groet,
Jaap
Veranderkundigen Leike van Oss en Jaap van ’t Hek schreven samen veel boeken over verandermanagement en veranderkunde. Daarnaast schrijven ze elkaar brieven. Hun nieuwste boek is onlangs verschenen: Onmacht >>>
