Tegenspraak is geen hindernis. Het is een kans om scherper te zien.
Wanneer een verandering stroef verloopt, is het verleidelijk om te verzuchten dat mensen “niet meewerken”. Maar juist in dat moment schuilt een uitnodiging: wat als dit ogenschijnlijke verzet eigenlijk een vorm van betrokkenheid is? Wat als de kritische geluiden geen ruis zijn, maar signalen die ons iets willen vertellen? Binnen een sociaal-adaptieve veranderaanpak betekent verandering niet simpelweg het implementeren van een plan, maar het begaan van een gezamenlijk pad – een pad dat alleen begaanbaar is als de stemmen die afwijken worden gehoord in plaats van weggewuifd.
Onze taal creëert onze wereld
De manier waarop we over gedrag spreken, is nooit neutraal. Taal is performatief: ze roept werkelijkheid op. Wie spreekt over “weerstand”, tekent een tegenstelling tussen vóór en tegen, waarmee mensen onbewust in kampen worden verdeeld. Maar wie spreekt over “tegenspel” – of zelfs “productief tegenspel” – opent een andere werkelijkheid: een waarin vragen, twijfels en andere perspectieven legitiem zijn en bijdragen aan betekenisgeving. Deze verschuiving in taalgebruik is geen semantisch spelletje, maar fundamenteel voor het relationele proces dat verandering is.
Binnen sociaal-adaptief veranderen staat het relationele centraal. Verandering wordt gezien als een sociaal proces dat plaatsvindt tussen mensen, in hun interactie, hun aannames en de patronen die zij in stand houden. Tegenspel is daarin geen storing maar een teken: het vertelt ons waar het schuurt, waar mensen nog zoeken naar betekenis, of waar zij niet mee kunnen in het dominante verhaal. Juist door die frictie serieus te nemen, kunnen we werken aan collectieve betekenisgeving. En dat is precies waar sociaal-adaptief veranderen over gaat: niet het implementeren van de ‘juiste oplossing’, maar het gezamenlijk onderzoeken van wat het vraagstuk eigenlijk is, en wat er werkelijk op het spel staat.
Ruimte voor een tegengeluid organiseren
Een kritische stem vraagt niet om correctie, maar om ruimte. Ruimte om vragen te stellen, om alternatieve perspectieven te verkennen, om het ‘waarom’ en ‘hoe’ van verandering ter discussie te stellen. Dat is alleen mogelijk in een omgeving waarin psychologische veiligheid heerst – waar mensen zich niet hoeven in te dekken of terugtrekken in de wandelgangen, maar open kunnen spreken over wat hen raakt of verwart. Die veiligheid is geen luxe, maar een voorwaarde voor betekenisvolle verandering.
Tegenspel is dan geen vertragende factor, maar een noodzakelijke versneller van inzicht. Het helpt ons onze eigen assumpties tegen het licht te houden. In een wereld waar verandering vaak ambigue en complex is, kunnen we het ons niet veroorloven om verschillen te vermijden. Overal waar hetzelfde wordt gedacht wordt niet meer nagedacht. Juist die verschillen zijn de motor van reflectie en vernieuwing. Wie tegenspel weet te benutten, vergroot het generatieve vermogen van de organisatie: het vermogen om in dialoog tot nieuwe betekenis, richting en handelingsmogelijkheden te komen.
Eigen assumpties als bril
In plaats van mensen te willen veranderen, vraagt sociaal-adaptief veranderen van ons dat we de bril waarmee we naar hen kijken, ter discussie durven te stellen. Wat als die ene collega die ‘altijd moeilijk doet’, niet de vertrager is, maar juist degene die ziet wat anderen nog niet durven te benoemen? Wat als weerstand geen blokkade is, maar een wegwijzer? Wat wanneer we stoppen met ‘de neuzen dezelfde kant op krijgen’?
Veranderen begint dan niet met sturen, overtuigen of duwen, maar met luisteren. En met de moed om je eigen positie, je eigen taal, en je eigen beelden van de ander, kritisch te bevragen. Want alleen zo ontstaat er ruimte voor werkelijk gedeelde verandering – een verandering die niet over mensen heen wordt uitgerold, maar van binnenuit tot stand komt.
Vier inzichten voor sociaal-adaptieve veranderaars
- Onderzoek je taalgebruik. Wat roep jij op met jouw woorden?
- Maak participatie expliciet. Wat mag wel, wat mag niet?
- Zorg voor helderheid. Onduidelijke kaders voeden verwarring en argwaan.
- Omarm verschil. Zonder tegenspel geen vernieuwing.
Tot slot: verander je eigen bril, niet de mensen
Weerstand is geen eigenschap van mensen, maar een interpretatie van gedrag. Door een sociaal-adaptieve bril te kijken, zie je betrokkenheid, zorgen, verlangens. En dat verandert alles.
Wie tegenspel serieus neemt, verandert niet alleen het proces – maar ook de eigen zienswijze.
Bron: De psychologie van veranderen
Door: Antonie van Nistelrooij
